6 / 36 خوردن در کوچه و بازار
یادداشت
پنجم . دسته جمعی غذا خوردن .
6 / 37 تأکید بر خوردن غذا به صورت گروهی
6 / 36خوردن در کوچه و بازارپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوردن در کوچه و بازار ، پستی است .
مستطرفات السرائر :از ابو الحسن علیه السلام (1) در باره شخص فرومایه سؤال شد . فرمود : «فرومایه ، کسی است که در کوچه و بازار ، چیز می خورد» .
یادداشتنهی از تناول غذا در بازار چنان که از ظاهر احادیث گذشته استفاده می شود ، یک ادب اجتماعی است و مربوط به شرایطی است که غذا خوردن در بازار عرفاً نکوهیده شمرده شود و ظاهراً شامل میل کردن غذا در میهمان سراها در شرایط اجتماعی کنونی نمی شود .
پنجم . دسته جمعی غذا خوردن6 / 37تأکید بر خوردن غذا به صورت گروهیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دسته جمعی غذا بخورید و پراکنده نشوید ؛ زیرا برکت با جماعت است .
.
1- .مقصود ، می تواند امام کاظم علیه السلام یا امام رضا علیه السلام یا امام هادی علیه السلام باشد .
ص: 500
عنه صلی الله علیه و آله :الجَماعَهُ بَرَکَهٌ ، وطَعامُ الواحِدِ یَکفی الاِثنَینِ ، وطَعامُ الاِثنَینِ یَکفی الأَربَعَهَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :طَعامُ الواحِدِ یَکفی الاِثنَینِ ، وطَعامُ الاِثنَینِ یَکفی الثَّلاثَهَ ، وطَعامُ الثَّلاثَهِ یَکفی الأَربَعَهَ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :طَعامُ الاِثنَینِ کافی الثَّلاثَهِ ، وطَعامُ الثَّلاثَهِ کافی الأَربَعَهِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :أحَبُّ الطَّعامِ إلَی اللّهِ ما کَثُرَت عَلَیهِ الأَیدی. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :کُلوا جَمیعا ولا تَفَرَّقوا ؛ فَإِنَّ طَعامَ الواحِدِ یَکفی الاِثنَینِ ، وطَعامُ الاِثنَینِ یَکفی الأَربَعَهَ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :البَرَکَهُ فی ثَلاثَهٍ : فی الجَماعَهِ وَالثَّریدِ وَالسَّحورِ. (6)
.
1- .. الجعفریّات : ص 159 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 116 ح 387 ولیس فیه «الجماعه برکه» ؛ صحیح مسلم : ج 3 ص 1630 ح 180 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1084 ح 3254 ، مسند ابن حنبل : ج 5 ص 25 ح 14226 والثلاثه الأخیره عن جابر ولیس فیها «الجماعه برکه» ، کنز العمّال : ج 15 ص 234 ح 40721 .
2- .. الکافی : ج 6 ص 273 ح 1 عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 2 ص 161 ح 1440 عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 66 ص 348 ح 4 .
3- .. صحیح البخاری : ج 5 ص 2061 ح 5077 ، صحیح مسلم : ج 3 ص 1630 ح 178 ، الموطّأ : ج 2 ص 928 ح 20 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 38 ح 7324 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 15 ص 234 ح 40720 .
4- .. المعجم الأوسط : ج 7 ص 218 ح 7317 ، مسند أبی یعلی : ج 2 ص 398 ح 2041 ، سیر أعلام النبلاء : ج 15 ص 9 الرقم 3 کلّها عن جابر ، الإخوان : ص 229 ح 201 عن عبد اللّه بن عمر ، کنز العمّال : ج 15 ص 233 ح 40716 ؛ طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 2 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 290 .
5- .. المعجم الأوسط : ج 7 ص 259 ح 7444 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 15 ص 235 ح 40723 نقلاً عن العسکری فی المواعظ عن عمر .
6- .. المعجم الکبیر : ج 6 ص 251 ح 6127 ، فتح الباری : ج 9 ص 551 ح 5420 کلاهما عن سلمان ، کنز العمّال : ج 15 ص 234 ح 40718 ؛ طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291 .
ص: 501
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جماعت ، برکت است : غذای یک نفر ، دو نفر را کفایت می کند و غذای دو نفر ، چهار نفر را .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غذای یک نفر ، دو نفر را جواب می دهد و غذای دو نفر ، سه نفر را و غذای سه نفر ، چهار نفر را .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوراک دو نفر ، سه نفر را کفایت می کند و خوراک سه نفر ، چهار نفر را .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محبوب ترینِ غذاها در نزد خداوند ، غذایی است که دست های بسیار در آن باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دسته جمعی بخورید و از پراکندگی بپرهیزید ؛ زیرا [در صورتِ گروهی خوردن ،] غذای یک نفر ، دو نفر را کفایت می کند و غذای دو نفر ، چهار نفر را .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برکت در سه چیز است : در جماعت و آب گوشت و سحری .
.
ص: 502
سنن أبی داود عن وحشیّ بن حرب عن أبیه عن جدّه :إنَّ أصحابَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قالوا : یا رَسولَ اللّهِ! إنّا نَأکُلُ ولا نَشبَعُ! قالَ : فَلَعَلَّکُم تَفتَرِقونَ؟ قالوا : نَعَم. قالَ : فَاجتَمِعوا عَلی طَعامِکُم ، وَاذکُرُوا اسمَ اللّهِ عَلَیهِ ؛ یُبارَک لَکُم فیهِ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :أکثَرُ الطَّعامِ بَرَکَهً ما کَثُرَت عَلَیهِ الأَیدی. (2)
مستدرک الوسائل :رُوِیَ أنَّ العَبدَ إذا جَلَسَ عَلَی المائِدَهِ مَعَ أخیهِ المُؤمِنِ ، اُفرِغَت عَلَیهِمَا الرَّحمَهُ ، وتَساقَطَ عَلَیهِمَا البَرَکَهُ ، فَلا یَزالانِ کَذلِکَ حَتّی یَقوما عَنها. (3)
6 / 38الأَکلُ مَعَ الأهلرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أکَلَ المُؤمِنُ مَعَ أولادِهِ کُتِبَ لَهُ بِکُلِّ لُقمَهٍ ثَوابُ عِتقِ رَقَبَهٍ ، ورُفِعَ لَهُ مَدینَهٌ ، وأعطاهُ اللّهُ کِتابَهُ بِیَمینِهِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :أیُّما مُؤمِنٍ یُحِبُّ الأَکلَ مَعَ الأَولادِ ، ناداهُ مَلَکٌ مِن تَحتِ العَرشِ : یا عَبدَاللّهِ استَأنِفِ العَمَلَ ، فَقَد غَفَرَ اللّهُ لَکَ الذُّنوبَ کُلَّها. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :ألا اُنَبِّئُکُم بِخَمسٍ مَن کُنَّ فیهِ فَلَیسَ بِمُتَکَبِّرٍ : اِعتِقالِ الشّاهِ (6) ، ولُبسِ الصّوفِ ، ومُجالَسَهِ الفُقَراءِ ، وأن یَرکَبَ الحِمارَ ، وأن یَأکُلَ الرَّجُلُ مَعَ عِیالِهِ. (7)
.
1- .. سنن أبی داود : ج 3 ص 346 ح 3764 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1093 ح 3286 ، مسند ابن حنبل : ج 5 ص 441 ح 16078 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 113 ح 2500 کلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 233 ح 40715 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1020 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 349 ح 10 .
2- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 116 ح 387 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 349 ح 8 .
3- .. مستدرک الوسائل : ج 16 ص 326 ح 20044 نقلاً عن کتاب التعریف لمحمّد بن أحمد الصفوانی .
4- .. تنبیه الغافلین : ص 344 ح 500 عن أبی سعید الخدری .
5- .. تنبیه الغافلین : ص 344 ح 499 عن أبی هریره.
6- .. اعتِقالُ الشاهِ : هو أن یضع رجلها بین ساقه وفخذه ، ثم یحلبها (النهایه : ج 3 ص 281 «عقل»).
7- .. جامع الأحادیث للقمّی (الأعمال المانعه) : ص 286 عن جابر ؛ التواضع والخمول : ص 265 ح 219 ، تاریخ دمشق : ج 62 ص 283 ح 12820 ، الفردوس : ج 3 ص 190 ح 4527 کلّها عن جابر نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 107 ح 44077 .
ص: 503
6 / 38 غذا خوردن به همراه خانواده
سنن أبی داوود به نقل از وحشی بن حرب ، از پدرش ، از جدّش :اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند : ای پیامبر خدا! ما می خوریم و سیر نمی شویم! فرمود : «شاید جدا از هم می خورید؟» . گفتند : آری . فرمود : «غذایتان را دسته جمعی بخورید و هنگام خوردن ، نام خدا را بر زبان آورید . در این صورت ، خداوند به غذای شما برکت می دهد» .
امام علی علیه السلام :بابرکت ترین غذا ، غذایی است که دست های بسیار در آن شریک باشند .
مستدرک الوسائل :روایت شده است که هر گاه بنده با برادر مؤمنش کنار سفره بنشیند ، غرق در رحمت می شوند و برکت بر آنان فرو می ریزد و پیوسته در این حالت خواهند بود تا آن که از سر سفره برخیزند .
6 / 38غذا خوردن به همراه خانوادهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مؤمن همراه فرزندانش غذا بخورد ، به ازای هر لقمه ای ، ثواب آزاد کردن یک بنده برایش نوشته می شود ، و برایش [در بهشت ]شهری بنا می گردد و خداوند ، نامه اعمالش را به دست راستش می دهد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر مؤمنی که غذا خوردن با فرزندانش را دوست داشته باشد ، فرشته ای از پایین عرش ، ندا می دهد : ای بنده خدا! عمل را از سر گیر ؛ زیرا خداوند ، همه گناهان تو را آمرزید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا شما را از پنج کار آگاه نکنم که هر کس آنها را انجام دهد ، متکبّر نخواهد بود : قرار دادن پای گوسفند میان دو ساق و ران خود و دوشیدن آن ، پوشیدن پشمینه ، همنشینی با تهی دستان ، سوار شدن الاغ ، و غذا خوردن با خانواده .
.
ص: 504
6 / 39الأَکْلُ مَعَ الیَتیمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما مِن مائِدَهٍ أعظَمَ بَرَکَهً مِن مائِدَهٍ جَلَسَ عَلَیها یَتیمٌ. (1)
الإمام الباقر علیه السلام فی بَیانِ سیرَهِ الإِمامِ زَینِ العابِدینَ علیه السلام :ولَقَد کانَ یَعولُ مِئَهَ أهلِ بَیتٍ مِن فُقَراءِ المَدینَهِ ، وکانَ یُعجِبُهُ أن یَحضُرَ طَعامَهُ الیَتامی وَالأَضِرّاءُ وَالزَّمنی (2) وَالمَساکینُ الَّذینَ لا حیلَهَ لَهُم ، وکانَ یُناوِلُهُم بِیَدِهِ ، ومَن کانَ لَهُ مِنهُم عِیالٌ حَمَلَ لَهُ (3) إلی عِیالِهِ مِن طَعامِهِ. (4)
6 / 40الأَکلُ مَعَ الخادِمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الأَکلُ مَعَ الخُدّامِ مِنَ التَّواضُعِ ، فَمَن أکَلَ مَعَهُمُ اشتاقَت إلَیهِ الجَنَّهُ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا صَنَعَ لِأَحَدِکُم خادِمُهُ طَعامَهُ ، ثُمَّ جاءَهُ بِهِ وقَد وَلِیَ حَرَّهُ ودُخانَهُ ، فَلیُقعِدهُ مَعَهُ فَلیَأکُل ، فَإِن کانَ الطَّعامُ مَشفوها (6) قَلیلاً فَلیَضَع فی یَدِهِ مِنهُ اُکلَهً أو اُکلَتَینِ (7) . (8)
.
1- .. الفردوس : ج 4 ص 46 ح 6144 عن أنس ، کنز العمّال : ج 3 ص 177 ح 6040 .
2- .. الزَّمانه : العاهه ، زَمِنَ زَمَانهً فهو زَمِنٌ ، والجمع زَمْنی (القاموس المحیط : ج 4 ص 232 «زمن») .
3- .. فی المصدر : «حمله» وما أثبتناه من بحار الأنوار .
4- .. الخصال : ص 518 ح 4 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 154 کلاهما عن حمران بن أعین ، بحار الأنوار : ج 46 ص 62 ح 19 .
5- .. طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291 ؛ الفردوس : ج 1 ص 126 ح 438 عن اُمّ سلمه ، کنز العمّال : ج 9 ص 82 ح 25069 .
6- .. المشفوه : القلیل . وأصله الماء الّذی کثرت علیه الشفاه حتّی قلَّ . وقیل : أراد : فإن کان مکثورا علیه ؛ أی کثُرت أکَلَته (النهایه : ج 2 ص 488 «شفه») .
7- .. الاُکْلَه بالضمّ : اللُّقمه ؛ أی : لُقمه أو لُقمتین (النهایه : ج 1 ص 57 «أکل») .
8- .. صحیح مسلم : ج 3 ص 1284 ح 42 ، سنن أبی داود : ج 3 ص 365 ح 3846 ولیس فیه «قلیلاً» ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 112 ح 7730 وفیه «مشفوفا» بدل «مشفوها» ، السنن الکبری : ج 8 ص 13 ح 15781 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 9 ص 72 ح 25010 .
ص: 505
6 / 39 غذا خوردن با یتیم
6 / 40 غذا خوردن با خدمتکار
6 / 39غذا خوردن با یتیمپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ سفره ای بابرکت تر از سفره ای نیست که یتیمی بر سر آن نشسته باشد .
امام باقر علیه السلام در بیان سیره امام زین العابدین علیه السلام :ایشان صد خانوار از فقرای مدینه را اداره می کرد و خوش حال می شد که یتیمان ، آسیب دیدگان ، زمینگیرشده ها [و معلولان] و مستمندان بیچاره بر سر سفره اش حاضر باشند ، و با دست خود به آنها می خوراند و هر یک از آنان که عائله ای داشت ، برای خانواده اش نیز غذا می برد .
6 / 40غذا خوردن با خدمتکارپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غذا خوردن با خدمتکاران ، از فروتنی است و هر کس با آنها غذا بخورد ، بهشت مشتاق او می گردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خدمتکار فردی از شما برایش غذایی بپزد و آن را برایش بیاورد ، باید او را که دود و دم آن غذا را تحمّل کرده است ، با خود بنشاند تا غذا بخورد . اگر غذا مختصر و اندک بود ، یکی دو لقمه در دست وی بگذارد . (1)
.
1- .مقصود ، این است که اگر میهمانان یا غذاخورها زیاد بودند و غذا اندک بود ، یکی دو لقمه هم که شده ، به خدمتکار بدهد .
ص: 506
عیون أخبار الرضا علیه السلام عن یاسر الخادم :کانَ الرِّضا علیه السلام إذا کانَ خَلا جَمَعَ حَشَمَهُ کُلَّهُم عِندَهُ؛ الصَّغیرَ وَالکَبیرَ ، فَیُحَدِّثُهُم ویَأنَسُ بِهِم ویُؤنِسُهُم ، وکانَ علیه السلام إذا جَلَسَ عَلَی المائِدَهِ لا یَدَعُ صَغیرا ولا کَبیرا حَتَّی السّائِسَ (1) وَالحَجّام إلّا أقعَدَهُ مَعَهُ عَلی مائِدَتِهِ. (2)
الکافی عن عبد اللّه بن الصَّلت عن رجل من أهل بَلخَ :کُنتُ مَعَ الرِّضا علیه السلام فی سَفَرِهِ إلی خُراسانَ ، فَدَعا یَوما بِمائِدَهٍ لَهُ فَجَمَعَ عَلَیها مَوالِیَهُ مِنَ السّودانِ وغَیرِهِم ، فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ، لَو عَزَلتَ لِهؤُلاءِ مائِدَهً. فَقالَ : مَه! إنَّ الرَّبَّ تَبارَکَ وتَعالی واحِدٌ ، وَالاُمَّ واحِدَهٌ ، وَالأَبَ واحِدٌ ، وَالجَزاءَ بِالأَعمالِ. (3)
6 / 41اِجتِنابُ الأَکلِ مُنفَرِداالکافی عن جابر بن عبداللّه :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ألا اُخبِرُکُم بِشِرارِ رِجالِکُم؟ قُلنا : بَلی یا رَسولَ اللّهِ . فَقالَ : إنَّ مِن شِرارِ رِجالِکُم البَهّاتَ الجَرِیءَ الفَحّاشَ ، الآکِلَ وَحدَهُ ، وَالمانِعَ رِفدَهُ (4) ، وَالضّارِبَ عَبدَهُ ، وَالمُلجِئَ عِیالَهُ إلی غَیرِهِ. (5)
.
1- .. السَّائِسُ : هو من یقومُ علی الدوابّ ویَروضُها (تاج العروس : ج 8 ص 322 «سوس»).
2- .. عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 159 ح 24 ، بحار الأنوار : ج 49 ص 164 ح 5 .
3- .. الکافی : ج 8 ص 230 ح 296 ، بحار الأنوار : ج 49 ص 101 ح 18 .
4- .. الرِّفْد : العطاء والصله (لسان العرب : ج 3 ص 181 «رفد») .
5- .. الکافی : ج 2 ص 292 ح 13 ، تهذیب الأحکام : ج 7 ص 400 ح 1597 نحوه ، بحار الأنوار : ج 72 ص 115 ح 13 .
ص: 507
6 / 41 اجتناب از تنها خوردن
عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از یاسر خادم :امام رضا علیه السلام هر گاه خلوت می کرد ، تمام حَشَم و خدم خود را ، از کوچک و بزرگ ، جمع می کرد و با آنان به گفتگو می پرداخت و خوش و بش می کرد ، و هر گاه برای صرف غذا می نشست ، همگان را از کوچک و بزرگ ، حتّی مهتر و حجامتگر را با خود بر سر سفره می نشاند .
الکافی به نقل از عبد اللّه بن صلت ، از مردی از اهالی بلخ :در سفر امام رضا علیه السلام به خراسان همراه ایشان بودم . روزی فرمود سفره برایش انداختند و غلامان خود را ، از سیاه و غیر سیاه ، کنار سفره گرد آورد . من گفتم : فدایت شوم! کاش برای اینها جداگانه سفره ای می انداختید! فرمود : «ساکت باش! خداوند متعال ، یکی است ، مادر ، یکی است ، پدر ، یکی است و پاداش نیز به اعمال است» .
6 / 41اجتناب از تنها خوردنالکافی به نقل از جابر بن عبد اللّه :پیامبر خدا فرمود : «آیا به شما از بدترین مردانتان خبر دهم؟» . گفتیم : بفرمایید ، ای پیامبر خدا! فرمود : «از جمله بدترین مردان شما ، کسی است که تهمت زن و گستاخ و فحّاش و تنها خور و خسیس باشد ، بنده اش را کتک بزند و عائله اش را سربار دیگری بکند» .
.
ص: 508
مکارم الأخلاق فی وَصفِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کانَ لا یَأکُلُ وَحدَهُ ما یُمکِنُهُ . وقالَ : ألا اُنَبِّئُکُم بِشِرارِکُم؟ قالوا : بَلی ، قالَ : مَن أکَلَ وَحدَهُ ، وضَرَبَ عَبدَهُ ، ومَنَعَ رِفدَهُ. (1)
الإمام الکاظم علیه السلام :لَعَنَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثَلاثهً : الآکِلَ زادَهُ وَحدَهُ ، وَالنّائِمَ فی بَیتٍ وَحدَهُ ، وَالرّاکِبَ فی الفَلاهِ وَحدَهُ. (2)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :شَرُّ النّاسِ مَن أکَلَ وَحدَهُ ، ومَنَعَ رِفدَهُ ، وجَلَدَ عَبدَهُ. (3)
سادسا : أدَبُ الأَکلِ مَعَ الغَیرِ6 / 42الأَکلُ مِمّا یَلیرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أکَلَ أحَدُکُم فَلیَأکُل مِمّا یَلیهِ. (4)
.
1- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 75 ح 112 ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 98 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 410 ح 7 ؛ نوادر الاُصول : ج 2 ص 110 ، تاریخ دمشق : ج 51 ص 133 ح 10806 عن معاذ بن جبل وکلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 52 ح 43897 .
2- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 277 ح 2434 ، الخصال : ص 93 ح 38 ، المحاسن : ج 2 ص 161 ح 1441 نحوه وکلّها عن إبراهیم بن عبد الحمید ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 550 ح 1899 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 347 ح 1 .
3- .. عوالی اللآلی : ج 1 ص 287 ح 139 ، تحف العقول : ص 448 عن علیّ بن شعیب عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 78 ص 342 ح 41 .
4- .. الکافی : ج 6 ص 297 ح 3 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 2 ص 234 ح 1719 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلامعنه صلی الله علیه و آله ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1021 عن ابن عمر وفیه «إذا وضعت المائده» بدل «إذا أکل أحدکم» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 418 ح 26 ؛ سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1089 ح 3273 ، تهذیب الکمال : ج 16 ص 348 الرقم 3682 کلاهما عن ابن عمر وفیهما «إذا وضعت المائده» بدل «إذا أکل أحدکم» ، کنز العمّال : ج 15 ص 241 ح 40751 .
ص: 509
ششم . آداب غذا خوردن با دیگران
6 / 42 غذا خوردن از جلوی خود
مکارم الأخلاق در وصف پیامبر خدا :تا جای ممکن ، تنها غذا نمی خورد . فرمود : «آیا شما را از بدترینتان آگاه نسازم؟» . گفتند : بفرمایید . فرمود : «کسی که تنها بخورد و برده اش را بزند و بخشش خویش را دریغ کند» .
امام کاظم علیه السلام :پیامبر خدا سه کس را لعنت کرد : کسی که توشه اش را تنها بخورد ، کسی که در اتاقی تنها بخوابد ، و کسی که در بیابان ، تنها سفر کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدترینِ مردم ، کسی است که تنها بخورد و از بخشش دریغ کند و برده اش را بزند .
ششم . آداب غذا خوردن با دیگران6 / 42غذا خوردن از جلوی خودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه یکی از شما غذا می خورَد ، از جلوی خود بخورد .
.
ص: 510
عنه صلی الله علیه و آله :سَمِّ اللّهَ وکُل مِمّا یَلیکَ. (1)
تاریخ بغداد عن عائشه :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا اُتِیَ بِطَعامٍ أکَلَ مِمّا یَلیهِ ، وإذا اُتِیَ بِالتَّمرِ جالَت یَدُهُ. (2)
صحیح البخاری عن عمر بن أبی سلمه :أکَلتُ یَوما مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله طَعاما ، فَجَعَلتُ آکُلُ مِن نَواحِی الصَّحفَهِ ، فَقالَ لی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کُل مِمّا یَلیکَ. (3)
سنن الترمذی عن عِکراش بن ذُؤَیب :بَعَثَنی بَنو مُرَّهَ بنِ عُبَیدٍ بِصَدَقاتِ أموالِهِم إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَدِمتُ عَلَیهِ المَدینَهَ ، فَوَجَدتُهُ جالِسا بَینَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ، قالَ : ثُمَّ أخَذَ بِیَدی فَانطَلَقَ بی إلی بَیتِ أُمِّ سَلَمَهَ فَقالَ : هَل مِن طَعامٍ؟ فَاُتینا بِجَفنَهٍ (4) کَثیرَهِ الثَّریدِ والوَذْرِ (5) ، وأقبَلنا نَأکُلُ مِنها ، فَخَبَطتُ بِیَدی مِن نَواحیها ، وأکَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن بَینِ یَدَیهِ ، فَقَبَضَ بِیَدِهِ الیُسری عَلی یَدِیَ الیُمنی ، ثُمَّ قالَ : یا عِکراشُ ! کُل مِن مَوضِعٍ واحِدٍ ؛ فَإِنَّهُ طَعامٌ واحِدٌ . (6)
اُسد الغابه عن جعفر بن عبد اللّه بن الحَکَم :رَآنِی الحَکَمُ وأنَا غُلامٌ آکُلُ مِن هاهُنا وهاهُنا ، فَقالَ لی : یا غُلامُ ، لا تَأکُل هکَذا کَما یَأکُلُ الشَّیطانُ ، إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ إذا أکَلَ لَم تَعدُ أصابِعُهُ بَینَ یَدَیهِ. (7)
.
1- .. صحیح البخاری : ج 5 ص 2056 ح 5063 ، الموطّأ : ج 2 ص 934 ح 32 کلاهما عن وهب بن کیسان ، سنن الدارمی : ج 1 ص 527 ح 1951 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1087 ح 3267 نحوه وکلاهما عن عمر بن أبی سلمه ، کنز العمّال : ج 15 ص 237 ح 40738 .
2- .. تاریخ بغداد : ج 11 ص 95 الرقم 5787 ، کنز العمّال : ج 7 ص 103 ح 18173 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 61 ح 55 عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 16 ص 237 ح 35 .
3- .. صحیح البخاری : ج 5 ص 2056 ح 5062 ، صحیح مسلم : ج 3 ص 1600 ح 109 ، کنز العمّال : ج 15 ص 428 ح 41698 نقلاً عن ابن النجّار وکلاهما نحوه .
4- .. الجَفْنه : خُصّت بوعاء الأطعمه ، وجمعها جِفان (مفردات ألفاظ القرآن : ص 197 «جفن» ) .
5- .. الوَذْره بالسکون : القِطعه من اللحم ، والوَذْر بالسکون أیضا : جمعها (النهایه : ج 5 ص 170 «وذر») .
6- .. سنن الترمذی : ج 4 ص 283 ح 1848 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1089 ح 3274 نحوه ، المعجم الکبیر : ج 18 ص 83 ح 154 ، المعجم الأوسط : ج 6 ص 180 ح 6126 ، کنز العمّال : ج 9 ص 497 ح 27140 .
7- .. اُسد الغابه : ج 2 ص 46 الرقم 1212 ، الإصابه : ج 2 ص 88 الرقم 1780 ، کنز العمّال : ج 15 ص 429 ح 41701 نقلاً عن أبی نعیم .
ص: 511
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :«بسم اللّه » بگو و از برابر خودت بخور .
تاریخ بغداد به نقل از عایشه :پیامبر خدا [را عادت چنان بود که] هر گاه غذایی برایش می آوردند ، از آنچه دمِ دست او بود ، می خورد و هر گاه خرما برایش می آوردند ، دستش [در ظرف] می گشت [و از جاهای مختلف بر می داشت] .
صحیح البخاری به نقل از عمر بن ابی سلمه :روزی با پیامبر خدا به صرف غذا پرداختم و از این طرف و آن طرفِ سینی می خوردم . پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود : «از جلوی خودت بخور» .
سنن الترمذی به نقل از عِکراش بن ذُؤَیب :بنی مُرّه بن عُبَید ، صدقات (زکات) اموالشان را به وسیله من برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرستادند . من به مدینه آمدم و بر پیامبر خدا وارد شدم . دیدم ایشان میان مهاجران و انصار ، نشسته است . دست مرا گرفت و به خانه اُمّ سلمه برد و فرمود : «آیا غذایی هست؟» . پس کاسه ای پر از آب گوشت به همراه یک تکّه گوشت برایمان آوردند و ما شروع به خوردن کردیم . من دستم را به هر طرف کاسه می دواندم و پیامبر خدا از جلوی خودش می خورد . ایشان با دست چپش دست راست مرا گرفت و فرمود : «عکراش! از یک جا بخور . این غذا همه اش مثل هم است» .
اُسد الغابه به نقل از جعفر بن عبد اللّه بن حَکَم :من بچّه بودم و از این طرف و آن طرف [ظرفم] ، غذا می خوردم . حَکَم ، این رفتار مرا دید . به من گفت : پسر جان! این گونه مثل شیطان غذا مخور . پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی غذا می خورد ، انگشتانش از برابر دستانش جلوتر نمی رفت .
.
ص: 512
6 / 43الأَکلُ مِنَ الجَوانِبِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُلوا مِن حوَالَیها [أی القَصعَهَ] ودَعوا ذِروَتَها (1) ؛ یُبارَک فیها. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أکَلَ أحَدُکُم طَعاما فَلا یَأکُل مِن أعلَی الصَّحفَهِ ، ولکِن لِیَأکُل مِن أسفَلِها ؛ فَإِنَّ البَرَکَهَ تَنزِلُ مِن أعلاها. (3)
عنه صلی الله علیه و آله لِأَصحابِ الصُّفَّهِ وقَد دَعاهُم لِلطَّعامِ :اِجلِسوا ، خُذوا بِسمِ اللّهِ ، خُذوا مِن حَوالَیها ولا تَأخُذوا مِن أعلاها ؛ فَإِنَّ البَرَکَهَ تَنحَدِرُ مِن أعلاها. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :البَرَکَهُ تَنزِلُ وَسَطَ الطَّعامِ ، فَکُلوا مِن حافَّتَیهِ ، ولا تَأکُلوا مِن وَسَطِهِ. (5)
.
1- .. ذِروه کلّ شیء : أعلاه (النهایه : ج 2 ص 159 «ذرا») .
2- .. سنن أبی داود : ج 3 ص 349 ح 3773 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1090 ح 3275 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 210 ح 17694 نحوه وکلّها عن عبد اللّه بن بسر ، کنز العمّال : ج 15 ص 250 ح 40806؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 34 ح 71 ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 101 ح 46 کلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 79 ح 1 .
3- .. سنن أبی داود : ج 3 ص 348 ح 3772 عن ابن عبّاس ، مسند ابن حنبل : ج 5 ص 419 ح 16006 عن واثله بن الأسقع نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 249 ح 40803 .
4- .. المعجم الکبیر : ج 22 ص 86 ح 208 ، حلیه الأولیاء : ج 2 ص 23 الرقم 120 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1090 ح 3276 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 130 ح 7119 کلّها عن واثله بن الأسقع ، تهذیب الکمال : ج 17 ص 359 الرقم 3935 عن هشام بن عمّار والثلاثه الأخیره نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 250 ح 40807 .
5- .. سنن الترمذی : ج 4 ص 260 ح 1805 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 130 ح 7118 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1090 ح 3277 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 533 ح 1974 ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 643 ح 2730 والثلاثه الأخیره نحوه وکلّها عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 15 ص 241 ح 40754 ؛ طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291 .
ص: 513
6 / 43 خوردن از کناره های ظرف
6 / 43خوردن از کناره های ظرفپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از کناره های کاسه بخورید و به بلندی وسط آن دست نزنید تا به آن برکت داده شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه یکی از شما غذا می خورَد ، از بالای بشقاب نخورد ؛ بلکه از پایینش بخورد ؛ چرا که برکت از بالای آن فرود می آید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به اصحاب صُفّه که آنان را به غذا دعوت کرده بود :بنشینید . به نام خدا شروع کنید . از کناره های آن بخورید و از بالایش بر ندارید ؛ چرا که برکت از بالای ظرف ، سرازیر می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برکت در وسطِ [ظرفِ] غذا فرود می آید . پس ، از کناره های آن بخورید و از وسطش نخورید .
.
ص: 514
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَأکُلُوا الطَّعامَ مِن فَوقِهِ ، وکُلوا مِن جَوانِبِهِ ؛ فَإِنَّ البَرَکَهَ تَنزِلُ مِن فَوقِهِ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لا تَأکُلوا مِن رَأسِ الثَّریدِ ، وکُلوا مِن جَوانِبِهِ ؛ فَإِنَّ البَرَکَهَ فی رَأسِهِ. (2)
6 / 44تَرکُ النَّظَرِ إلی لُقمَهِ الآخرینرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا یُتبِعَنَّ أحَدُکُم بَصَرَهُ لُقمَهَ أخیهِ. (3)
6 / 45رِعایَهُ حَقِّ الآخَرینَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ مَعَ قَومٍ مِن تَمرٍ فَلا یَقرُن (4) ، فَإِن أرادَ أن یَفعَلَ فَلیَستَأذِنهُم ، فَإِن أذِنوا لَهُ فَلیَفعَل. (5)
دعائم الإسلام :عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنَّهُ نَهی عَنِ القِرانِ بَینَ التَّمرَتَینِ فی فَمٍ ، ومِن سائِرِ الفاکِهَهِ . وکَذلِکَ قالَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام : إنَّما ذلِکَ إذا کانَ مَعَ النّاسِ فی طَعامٍ مُشتَرَکٍ ، فَأَمّا مَن أکَلَ وَحدَهُ فَلیَأکُل کَیفَ أحَبَّ. (6)
.
1- .. مسند ابن حنبل : ج 1 ص 738 ح 3214 عن ابن عبّاس .
2- .. الکافی : ج 6 ص 296 ح 1 وص 318 ح 9 کلاهما عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 2 ص 168 ح 1467 عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق عن أبیه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 82 ح 10 .
3- .. اُسد الغابه : ج 6 ص 220 الرقم 6126 ، الإصابه : ج 7 ص 238 الرقم 10286 ، الفردوس : ج 5 ص 129 ح 7709 کلّها عن أبی عمر مولی عمر ، کنز العمّال : ج 15 ص 251 ح 40816 .
4- .. یُقال : لا تقرن بین تمرتین : أی لا تأکلهما معا (انظر : لسان العرب : ج 13 ص 336 «قرن») .
5- .. صحیح ابن حبّان : ج 12 ص 37 ح 5232 ، المعجم الأوسط : ج 4 ص 333 ح 4355 ، تاریخ بغداد : ج 7 ص 180 الرقم 3625 نحوه وکلّها عن ابن عمر ، فتح الباری : ج 9 ص 571 عن زید بن أبی أنیسه ، کنز العمّال : ج 15 ص 251 ح 40812 .
6- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 407 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 120 ح 12 .
ص: 515
6 / 44 نگاه نکردن به لقمه دیگران
6 / 45 رعایت حقّ دیگران
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غذا را از بالای آن نخورید ؛ بلکه از کناره هایش بخورید ؛ چرا که برکت از بالای آن می آید .
امام علی علیه السلام :از وسط ظرفِ آب گوشت نخورید ؛ بلکه از کناره هایش بخورید ؛ چون برکت ، در وسط آن است .
6 / 44نگاه نکردن به لقمه دیگرانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ گاه یکی از شما با نگاهش لقمه برادرش را دنبال نکند .
6 / 45رعایت حقّ دیگرانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس با عدّه ای خرما می خورد ، دو تا دو تا نخورد ، و اگر خواست چنین کند ، باید از آنها اجازه بگیرد . اگر اجازه دادند ، آن گاه این کار را بکند .
دعائم الإسلام :در باره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که ایشان از گذاشتن دو عدد خرما یا هر میوه دیگر در دهان ، نهی فرمود . امام صادق علیه السلام چنین فرمود : «این ، در صورتی است که شخص ، با دیگران ، هم غذا باشد ؛ امّا کسی که به تنهایی می خورَد ، می تواند هر طور که دوست داشت ، بخورد» .
.
ص: 516
سنن الترمذی عن ابن عمر :نَهی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن یُقرَنَ بَینَ التَّمرَتَینِ (1) حَتّی یَستَأذِنَ صاحِبَهُ. (2)
علل الشرائع عن علیّ بن جعفر عن الإمام الکاظم علیه السلام :سَأَلتُهُ علیه السلام عَنِ القِرانِ بَینَ التّینِ وَالتَّمرِ وسائِرِ الفَواکِهِ. قالَ : نَهی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ القِرانِ ، فَإِن کُنتَ وَحدَکَ فَکُل کَیفَ أحبَبتَ ، وإن کُنتَ مَعَ قَومٍ مُسلِمینَ فَلا تَقرُنَ. (3)
الإمام الباقر علیه السلام فی ذِکرِ أبیهِ الإِمامِ زَینِ العابِدینَ علیه السلام :ولَقَد کانَ علیه السلام یَأبی أن یُؤاکِلَ اُمَّهُ ، فَقیلَ لَهُ : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، أنتَ أبَرُّ النّاسِ وأوصَلُهُم لِلرَّحِمِ ، فَکَیفَ لاتُؤاکِلُ اُمَّکَ؟ فَقالَ : إنّی أکرَهُ أن تَسبِقَ یَدی إلی ما سَبَقَت عَینُها إلَیهِ. (4)
6 / 46بَدءُ رَبِّ الطَّعامِ بالأَکلِ أو خَیرِ مَن حَضَرَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَؤُمُّ النّاسَ فی الطَّعامِ الإِمامُ ، أو رَبُّ الطَّعامِ ، أو خَیرُهُم. (5)
.
1- .. فی المصدر : «بین التمرَبینِ» وهو تصحیف ظاهر .
2- .. سنن الترمذی : ج 4 ص 264 ح 1814 ، السنن الکبری : ج 7 ص 458 ح 14633 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 5 ص 562 ح 1 ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 136 ح 36 کلّها نحوه .
3- .. علل الشرائع : ص 519 ح 1 ، مسائل علیّ بن جعفر : ص 153 ح 206 ، المحاسن : ج 2 ص 225 ح 1681 ، قرب الإسناد : ص 272 ح 1080 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 118 ح 2 .
4- .. الخصال : ص 518 ح 4 عن حمران بن أعین ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 476 ح 1638 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 162 کلاهما من دون إسنادٍ إلی الإمام الباقر علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 46 ص 62 ح 19 .
5- .. الإصابه : ج 1 ص 529 الرقم 972 ، تاریخ دمشق : ج 11 ص 180 ح 2761 نحوه وکلاهما عن ثوبان ، الفردوس : ج 5 ص 492 ح 8860 عن ثابت بن ثوبان وفیه «الأمیر» بدل «الإمام» ، کنز العمّال : ج 9 ص 251 ح 25892 .
ص: 517
6 / 46 آغاز کردنِ صاحب غذا یا بهترین فرد حاضران به خوردن
سنن الترمذی به نقل از ابن عمر :پیامبر خدا از دو تا دو تا خوردن خرما نهی فرمود ، مگر آن که شخص از شریک ظرفش اجازه بگیرد .
علل الشرائع به نقل از علی بن جعفر (برادر امام کاظم علیه السلام ) :از امام کاظم علیه السلام در باره دو تا دو تا خوردن انجیر و خرما و دیگر میوه ها سؤال کردم . فرمود : «پیامبر خدا از این کار ، نهی فرمود . اگر تنها بودی ، هر طور که دوست داشتی ، بخور ؛ ولی اگر با عدّه ای مسلمان هم کاسه بودی ، دو تا دو تا نخور» .
امام باقر علیه السلام در وصف پدرش امام زین العابدین علیه السلام :ایشان از هم خوراک شدن با مادرش خودداری می ورزید . به ایشان گفته شد : ای پسر پیامبر خدا! شما نسبت به خویشاوند ، از همه نیکوکارتر و مهربان ترید . پس چرا با مادرتان هم خوراک نمی شوید؟ فرمود : «دوست ندارم دستم به سوی چیزی [در سفره] دراز شود که پیش تر ، نگاه مادرم به طرف آن رفته باشد» .
6 / 46آغاز کردنِ صاحب غذا یا بهترین فرد حاضران به خوردنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگام غذا خوردن ، امام یا صاحب غذا یا بهترین فرد از حاضران باید آغاز به خوردن کند .
.
ص: 518
عنه صلی الله علیه و آله :إذا وُضِعَ الطَّعامُ فَلیَبدَأ أمیرُ القَومِ ، أو صاحِبُ الطَّعامِ ، أو خَیرُ القَومِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الرَّجُلُ أحَقُّ بِصَدرِ دارِهِ وفَرَسِهِ ، وأن یَؤُمَّ فی بَیتِهِ ، وأن یَبدَأَ فی صَحفَتِهِ. (2)
6 / 47تَطویلُ الأَکلِ حَتّی یَفرُغَ القَومُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا وُضِعَتِ المائِدَهُ فَلا یَقومُ رَجُلٌ حَتّی تُرفَعَ المائِدَهُ ، ولا یَرفَعُ یَدَهُ وإن شَبِعَ حَتّی یَفرُغَ القَومُ ، وَلیُعذِر (3) ؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ یُخجِلُ جَلیسَهُ فَیَقبِضُ یَدَهُ ، وعَسی أن یَکونَ لَهُ فی الطَّعامِ حاجَهٌ. (4)
الإمام الباقر علیه السلام :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا أکَلَ مَعَ القَومِ کانَ آخِرَهُم أکلاً. (5)
الإمام الصادق علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا أکَلَ مَعَ القَومِ أوَّلَ مَن یَضَعُ یَدَهُ مَعَ القَومِ ، وآخِرَ مَن یَرفَعُها ، إلی أن یَأکُلَ القَومُ. (6)
.
1- .. تاریخ دمشق : ج 11 ص 140 ح 3738 عن ثابت بن أبی إدریس ، کنز العمّال : ج 15 ص 241 ح 40752 .
2- .. النوادر للراوندی : ص 275 ح 541 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 80 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 468 ح 21 .
3- .. الإعذار : المبالغه فی الأمر ، أی لیُبالغ فی الأکل . وقیل : إنّما هو «و لیُعذِّر» من التعذیر : التقصیر . أی لیقصّر فی الأکل لیتوفّر علی الباقین ، وَلْیُرِ أنّه یبالغ (النهایه : ج 3 ص 198 «عذر») .
4- .. سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1096 ح 3295 ، تهذیب الکمال : ج 16 ص 348 الرقم 3862 ، شُعب الإیمان : ج 5 ص 83 ح 5864 کلاهما نحوه وکلّها عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 15 ص 241 ح 40751 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1021 عن ابن عمر ، طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 3 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291 .
5- .. تاریخ بغداد : ج 10 ص 240 الرقم 5365 عن عبد الرحمن بیّاع الهروی عن الإمام الصادق علیه السلام ، النهایه فی غریب الحدیث : ج 3 ص 198 ، کنز العمّال : ج 9 ص 271 ح 25980 نقلاً عن المصنّف لعبد الرزّاق.
6- .. الکافی : ج 6 ص 285 ح 1 عن ابن القدّاح ، المحاسن : ج 2 ص 234 ح 1720 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 61 ح 55 عن الإمام علیّ علیه السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 418 ح 27 .
ص: 519
6 / 47 طول دادن غذا تا وقتی که همه از خوردن ، دست بکشند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه غذا نهاده شد ، باید امیر قوم یا صاحب غذا و یا بهترین فرد از حاضران ، آغاز به خوردن کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :انسان به [ نشستن در] صدر خانه اش ، و [ جلو] اسبش ، و امامت [جماعت] در خانه اش ، و آغاز کردن در سفره اش ، سزاوارتر [از دیگران ]است .
6 / 47طول دادن غذا تا وقتی که همه از خوردن ، دست بکشندپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه سفره انداخته شد ، انسان (صاحب خانه) نباید برخیزد تا آن گاه که سفره جمع شود ، و نباید دست از خوردن بکشد ، تا وقتی که همگان دست از خوردن بکشند ، و باید خود را به خوردن مشغول کند ؛ چرا که در غیر این صورت ، میهمانش خجالت می کشد و دست از خوردن می دارد ، در حالی که ممکن است هنوز نیاز داشته باشد .
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا هر گاه با عدّه ای غذا می خورد ، آخرین نفر آنها بود که دست از غذا می کشید .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا هر گاه با جمعیت غذا می خورد ، اوّلین کسی بود که دست به غذا می برد و آخرین کسی بود که [از خوردن] دست می کشید تا همه غذا بخورند .
.
ص: 520
الإمام علیّ علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِکُمَیلٍ :إذا أکَلتَ فَطَوِّل أکلَکَ؛ لِیَستَوفِیَ مَن مَعَکَ ، ویُرزَقَ مِنهُ غَیرُکَ . یا کُمَیلُ ، إذَا استَوفَیتَ طَعامَکَ فَاحمَدِ اللّهَ عَلی ما رَزَقَکَ ، وَارفَع بِذلِکَ صَوتَکَ؛ یَحمَدُهُ سِواکَ ، فَیَعظُمُ بِذلِکَ أجرُکَ. (1)
6 / 48جَوامِعُ آدابِ التَّناوُلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الطَّعامُ إذا جَمَعَ أربَعَ خِصالٍ فَقَد تَمَّ : إذا کانَ مِن حَلالٍ ، وکَثُرَتِ الأَیدی ، وسُمِّیَ فی أوَّلِهِ ، وحُمِدَ اللّهُ عز و جل فی آخِرِهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله من وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، اثنَتا عَشَرَهَ خَصلَهً یَنبَغی لِلرَّجُلِ المُسلِمِ أن یَتَعَلَّمَها عَلَی المائِدَهِ : أربَعٌ مِنها فَریضَهٌ ، وأربَعٌ مِنها سُنَّهٌ ، وأربَعٌ مِنها أدَبٌ. فَأَمَّا الفَریضَهُ : فَالمَعرِفَهُ بِما یَأکُلُ ، وَالتَّسمِیَهُ ، وَالشُّکرُ ، وَالرِّضا. وأمَّا السُّنَّهُ : فَالجُلوسُ عَلَی الرِّجلِ الیُسری ، وَالأَکلُ بِثَلاثِ أصابِعَ ، وأن یَأکُلَ مِمّا یَلیهِ ، ومَصُّ الأَصابِعِ. وأمَّا الأَدَبُ : فَتَصغیرُ اللُّقمَهِ ، وَالمَضغُ الشَّدیدُ ، وقِلَّهُ النَّظَرِ فی وُجوهِ النّاسِ ، وغَسلُ الیَدَینِ. (3)
.
1- .. تحف العقول : ص 172 ، بشاره المصطفی : ص 25 عن کمیل ، بحار الأنوار : ج 66 ص 425 ح 41 .
2- .. الکافی : ج 6 ص 273 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، الخصال : ص 216 ح 39 ، معانی الأخبار : ص 375 ح 1 کلاهما عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، المحاسن : ج 2 ص 161 ح 1439 عن عبداللّه بن مسکان عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 66 ص 314 ح 2.
3- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 355 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، الخصال : ص 485 ح 60 عن إبراهیم الکرخی عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام الحسن علیهم السلام نحوه ، المحاسن : ج 2 ص 248 ح 1773 عن الإمام الحسن علیه السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 306 ح 969 عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام الحسن علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 66 ص 415 ح 14.
ص: 521
6 / 48 کلّیات آداب غذا خوردن
امام علی علیه السلام در سفارش به کمیل :زمانی که غذا می خوری ، خوردنت را طول بده تا همراهانت کاملاً سیر شوند و دیگران هم از آن بهره مند گردند . ای کمیل! چون غذایت را کامل خوردی ، خدا را بر آنچه روزیِ تو کرده است ، سپاس گوی ، و بلند سپاس گوی تا دیگران هم او را سپاس گویند و بدین سان ، اجر تو بیشتر شود .
6 / 48کلّیات آداب غذا خوردنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غذا هر گاه چهار ویژگی داشته باشد ، کامل است : آن گاه که از حلال باشد ، دست ها زیاد باشند ، در آغازش نام خدا برده شود ، و در پایانش حمد خداوند عز و جل گفته شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش هایش به علی علیه السلام :ای علی! آداب سفره ، دوازده تاست که انسان مسلمان باید آنها را بیاموزد : چهارتای آنها واجب است ، چهار تا مستحب ، و چهار تا از ادب . آن چهار واجب ، عبارت است از : شناخت آنچه می خورد ، نام خدا بردن ، شکر گفتن ، و خرسندی . آن چهار مستحب ، عبارت است از : نشستن روی پای چپ ، خوردن با سه انگشت ، از جلوی خود خوردن ، و لیسیدن انگشت ها . و آن چهار تا که از ادب است ، عبارت است از : لقمه کوچک برداشتن ، خوب جویدن ، کمتر به صورت دیگران نگاه کردن ، و شستن دست ها .
.
ص: 522
عنه صلی الله علیه و آله :إذا وُضِعَتِ المائِدَهُ فَلیأکُلِ الرَّجُلُ مِمّا یَلیهِ ، ولا یَأکُل مِمّا بَینَ یَدَی جَلیسِهِ ، ولا مِن ذِروَهِ القَصعَهِ؛ فَإِنَّما تَأتیهِ البَرَکَهُ مِن أعلاها ، ولا یَقومُ رَجُلٌ حَتّی تُرفَعَ المائِدَهُ ، ولا یَرفَعُ یَدَهُ وإن شَبِعَ حَتّی یَرفَعَ القَومُ ، وَلیُعذِر؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُخجِلُ جَلیسَهُ فَیَقبِضُ یَدَهُ ، وعَسی أن تَکونَ لَهُ فی الطَّعامِ حاجَهٌ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إذَا اجتَمَعَ لِلطَّعامِ أربَعٌ کَمَلَ : أن یَکونَ حَلالاً ، وأن تَکثُرَ عَلَیهِ الأَیدی ، وأن یُفتَتَحَ بِاسمِ اللّهِ ، ویُختَتَمَ بِحَمدِ اللّهِ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن أرادَ ألّا یَضُرَّهُ طَعامٌ ، فَلا یَأکُل حَتّی یَجوعَ ، فَإِذا أکَلَ فَلیَقُل : «بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ» ، وَلیُجِدِ (3) المَضغَ ، وَلیَکُفَّ عَنِ الطَّعامِ وهُوَ یَشتَهیهِ ، وَلیَدَعَهُ وهُوَ یَحتاجُ إلَیهِ. (4)
.
1- .. شُعب الإیمان : ج 5 ص 83 ح 5864 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1096 ح 3295 ولیس فیه من «فلیأکل» إلی «من أعلاها» ، الفردوس : ج 1 ص 335 ح 1333 نحوه وکلّها عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 15 ص 241 ح 40751؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1021 عن ابن عمر ، طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 3 کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 66 ص 424 ح 38 .
2- .. الدعوات : ص 80 ح 198 ، بحارالأنوار : ج 66 ص 412 ح 9 .
3- .. فی المصدر : «ولیُجید» ، والتصویب من بحارالأنوار.
4- .. طبّ الأئمّه علیهم السلام لابنی بسطام : ص 60 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 66 ص 380 ح 46.
ص: 523
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه سفره نهاده شد ، انسان باید از آنچه جلوی اوست ، بخورد و از جلوی هم سفره اش و از بلندیِ وسط کاسه نخورد ؛ چرا که برکت از بالای کاسه می آید ، و تا سفره جمع نشده است ، از سر سفره بر نخیزد ، و تا دیگران از خوردنْ دست نکشیده اند ، او دست نکشد و خودش را مشغول خوردن کند ، حتّی اگر سیر شده باشد ؛ چرا که اگر دست بکشد ، هم سفره اش خجالت می کشد و دست می کشد ، در حالی که ممکن است هنوز به غذا نیاز داشته باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه چهار خصلت در غذا جمع شود ، آن غذا کامل است : حلال باشد ، دست های خورنده اش زیاد باشد ، به نام خدا آغاز گردد ، و با حمد خدا پایان پذیرد .
امام علی علیه السلام :هر کس می خواهد غذا اذیّتش نکند ، باید تا گرسنه نشده است ، غذا نخورد و چون شروع به خوردن کرد ، «بسم اللّه و باللّه » بگوید و خوب بجوَد و هنوز که میل به غذا دارد ، از خوردنْ دست بکشد و هنوز که نیاز به غذا دارد ، خوردن را رها کند .
.
ص: 524
عنه علیه السلام فی بَیانِ خُلُقِهِ صلی الله علیه و آله :ما أکَلَ مُتَّکِئا قَطُّ حَتّی فارَقَ الدُّنیا... وکانَ إذا أکَلَ مَعَ القَومِ کانَ أوَّلَ مَن یَبدَأُ ، وآخِرَ مَن یَرفَعُ یَدَهُ ، وکانَ إذا أکَلَ أکَلَ مِمّا یَلیهِ ، فَإِذا کانَ الرُّطَبُ وَالتَّمرُ جالَت یَدُهُ. وإذا شَرِبَ شَرِبَ ثَلاثَهَ أنفاسٍ ، وکانَ یَمَصُّ الماءَ مَصّا ، ولا یَعُبُّهُ عَبّا ، وکانَ یَمینُهُ لِطَعامِهِ وشَرابِهِ وأخذِهِ وإعطائِهِ. (1)
مکارم الأخلاق :کان صلی الله علیه و آله إذا أکَلَ سَمّی ، ویَأکُلُ بِثَلاثِ أصابِعَ ومِمّا یَلیهِ ، ولا یَتَناوَلُ مِن بَینِ یَدَی غَیرِهِ ، ویُؤتی بِالطَّعامِ فَیَشرَعُ قَبلَ القَومِ ثُمَّ یَشرَعونَ. وکانَ یَأکُلُ بِأَصابِعِهِ الثَّلاثِ : الإِبهامِ وَالَّتی تَلیها وَالوُسطی ، ورُبَمَّا استَعانَ بِالرّابِعَهِ. وکانَ صلی الله علیه و آله یَأکُلُ بِکَفِّهِ کُلِّها ، ولَم یَأکُل بِإِصبَعَینِ ، ویَقولُ : إنَّ الأَکلَ بِإِصبَعَینِ هُوَ إکلَهُ الشَّیطانِ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِکُمَیلٍ :یا کُمَیلُ ، إذا أکَلتَ الطَّعامَ فَسَمِّ بِاسمِ اللّهِ الَّذی لا یَضُرُّ مَعَ اسمِهِ شَیءٌ ، وهُوَ الشِّفاءُ مِن جَمیعِ الأَسواءِ. یا کُمَیلُ ، إذا أکَلتَ الطَّعامَ فَواکِل بِهِ ولاتَبخَل بِهِ؛ فَإِنَّکَ لَم تَرزُقِ النَاسَ شَیئا ، وَاللّهُ یُجزِلُ لَکَ الثَّوابَ بِذلِکَ . یا کُمَیلُ ، أحسِن خُلُقَکَ ، وَابسُط (3) إلی جَلیسِکَ ، ولا تَنهَرَنَّ خادِمَکَ. (4)
.
1- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 61 ح 55 ، بحارالأنوار : ج 16 ص 237 ح 35.
2- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 70 ح 88 ، بحارالأنوار : ج 66 ص 410 ح 7 .
3- .. ابسط : أی اُسرُر ویبسطنی ما یبسطها : أی یسرّنی ما یسرّها؛ لأنّ الإنسان إذا سُرّ انبسط وجهه واستبشر (النهایه : ج 1 ص 128 «بسط»).
4- .. بشاره المصطفی : ص 25 ، تحف العقول : ص 171 نحوه وکلاهما عن کمیل ، بحارالأنوار : ج 66 ص 425 ح 41.
ص: 525
امام علی علیه السلام در بیان اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله :تا زمانی که از دنیا رفت ، هرگز در حال تکیه دادن غذا نخورد ... و هر گاه با جمعیت غذا می خورد ، نخستین کسی بود که شروع می کرد و آخرین کسی بود که دست می کشید ، و هنگام خوردن ، از جلوی خود می خورد ؛ امّا اگر خرما بود ، دستش می چرخید [و از هر طرفِ ظرف بر می داشت] . هر گاه می آشامید ، با سه نفَس می آشامید و آب را مزمزه می کرد و یک باره سر نمی کشید . دست راستش برای غذا و آب و گرفتن و دادن بود .
مکارم الأخلاق :پیامبر صلی الله علیه و آله هر گاه غذا می خورد ، «بسم اللّه » می گفت ، و با سه انگشت و از جلوی خودش می خورد و از برابر دست دیگران بر نمی داشت ، و غذا را که می آوردند ، پیش از دیگران شروع می کرد و بعد از دیگران تمام می کرد . با سه انگشتِ شست و اشاره و میانه می خورد و گاهی اوقات از انگشت چهارم نیز کمک می گرفت . ایشان گاه با همه دستش می خورد ، و با دو انگشت غذا نمی خورد و می فرمود : «با دو انگشت غذا خوردن ، خوردن شیطان است» .
امام علی علیه السلام در توصیه های خویش به کمیل بن زیاد :ای کمیل! هر گاه غذا می خوری ، نام خدا را ببر که با وجود نام او ، هیچ چیز زیان نمی زند ، و نام خدا ، شفابخش هر درد و گزندی است . ای کمیل! هر گاه غذا می خوری ، دیگری را هم شریک گردان و بخل مورز ؛ زیرا تو چیزی را روزیِ مردم نکرده ای ، و خداوند برای این کار به تو پاداش شایان می دهد . ای کمیل! اخلاقت را خوش گردان ، با همنشینت گشاده رو باش ، و بر سر خدمتکارت داد مزن .
.
ص: 526
عنه علیه السلام :إذا سُمِّیَ اللّهُ عَلی أوَّلِ الطَّعامِ ، وحُمِدَ عَلی آخِرِهِ ، وغُسِلَتِ الأَیدی قَبلَهُ وبَعدَهُ ، وکَثُرَتِ الأَیادی عَلَیهِ ، وکانَ مِن حَلالٍ؛ فَقَد تَمَّت بَرَکَتُهُ. (1)
عنه علیه السلام :الطَّعامُ یُؤکَلُ عَلی ثَلاثَهِ أضرُبٍ : مَعَ الإِخوانِ بِالسُّرورِ ، ومَعَ الفُقَراءِ بِالإِیثارِ ، ومَعَ أبناءِ الدُّنیا بِالمُروءَهِ. (2)
کتاب من لا یحضره الفقیه عن عمرو بن قیس الماصر :دَخَلتُ عَلی أبی جَعفَرٍ علیه السلام بِالمَدینَهِ وبَینَ یَدَیهِ خِوانٌ ، وهُوَ یَأکُلُ ، فَقُلتُ لَهُ : ما حَدُّ هذَا الخِوانِ؟ فَقالَ : إذا وَضَعتَهُ فَسَمِّ اللّهَ ، وإذا رَفَعتَهُ فَاحمَدِ اللّهَ ، وقُمَّ (3) ما حَولَ الخِوانِ ، فَإِنَّ هذا حَدُّهُ. (4)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ أبی صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ أتاهُ أخوهُ عَبدُاللّهِ بنُ عَلِیٍّ یَستَأذِنُ لِعَمرِو بنِ عُبَیدٍ وواصِلٍ وبَشیرٍ الرَّحّالِ ، فَأَذِنَ لَهُم ، فَلَمّا جَلَسوا قالَ : ما مِن شَیءٍ إلّا ولَهُ حَدٌّ یَنتَهی إلَیهِ. فَجیءَ بِالخِوانِ فَوُضِعَ ، فَقالوا فیما بَینَهُم : قَد وَاللّهِ استَمکَنّا (5) مِنهُ ، فَقالوا : یا أبا جَعفَرٍ ، هذَا الخِوانُ مِنَ الشَّیءِ؟ فَقالَ : نَعَم. قالوا : فَما حَدُّهُ؟ قالَ : حَدُّهُ إذا وُضِعَ قیلَ : «بِسمِ اللّهِ» ، وإذا رُفِعَ قیلَ : «الحَمدُ لِلّهِ» ، ویَأکُلُ کُلُّ إنسانٍ مِمّا بَینَ یَدَیهِ ، ولا یَتَناوَلُ مِن قُدّامِ الآخَرِ شَیئا. (6)
مکارم الأخلاق عن الفضل بن یونس فی حَدیثٍ ذَکَرَ فیهِ مَجیءَ الإِمامِ الکاظِمِ علیه السلام إلی مَنزِلِهِ... إلی أن قالَ :فَأَمَرتُ الغُلامَ فَأَتی بِالطَّستِ ، فَدَنا مِنهُ ، فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ الَّذی جَعَلَ لِکُلِّ شَیءٍ حَدّا. فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ، فَما حَدُّ هذا؟ فَقالَ : أن یَبَدَأَ رَبُّ البَیتِ لِکَی یَنشَطَ الأَضیافُ ، فَإِذا وُضِعَ الطَّستُ سُمِّیَ ، وإذا رُفِعَ حُمِدَ اللّهُ. ثُمَّ اُتِیَ بِالمائِدَهِ ، فَقُلتُ : ما حَدُّ هذا؟ قالَ : أن تُسَمِّیَ إذا وُضِعَ ، وتَحمَدَ اللّهَ إذا رُفِعَ. ثُمَّ اُتِیَ بِالخِلالِ ، فَقُلتُ : ما حَدُّ هذا؟ قال : أن تَکسِرَ رَأسَهُ لِئَلّا یُدمِیَ اللِّثَهَ (7) .
.
1- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 117 ح 392 ، بحارالأنوار : ج 66 ص 383 ح 50.
2- .. غرر الحکم : ج 2 ص 141 ح 2111.
3- .. قَمَّ البیتَ : کَنَسَه (المصباح المنیر : ص 516 «قمم» ).
4- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 356 ح 4256 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 306 ح 970 ، بحارالأنوار : ج 66 ص 411 ح 8.
5- .. استمکنّا منه : أی قدرنا وتمکنّا من الاعتراض علیه وتعجیزه (بحارالأنوار : ج 66 ص 370).
6- .. الکافی : ج 6 ص 292 ح 3 ، المحاسن : ج 2 ص 209 ح 1624 کلاهما عن أبی خدیجه وص 235 ح 1721 عن أبی سلمه نحوه ، بحارالأنوار : ج 66 ص 370 ح 9.
7- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 318 ح 1018 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 423 ح 37 .
ص: 527
امام علی علیه السلام :هر گاه در آغاز غذا نام خدا برده شود و در پایانش حمد او گفته شود و قبل و بعد از غذا دست ها شسته شوند و دست های خورنده اش زیاد باشند و [غذا ]از حلال باشد ، برکتِ آن غذا کامل شده است .
امام علی علیه السلام :غذا را سه گونه باید خورد : با برادران به شادی ، با فقیران به ایثار ، و با دنیاپرستان به جوان مردی .
کتاب من لایحضره الفقیه به نقل از عمرو بن قیس ماصر :در مدینه بر امام باقر علیه السلام وارد شدم . در برابر ایشان سفره ای بود و مشغول خوردن بود . گفتم : حدِّ (تعریفِ) این سفره چیست؟ فرمود : «هر گاه آن را گستردی ، بسم اللّه بگو و هر گاه آن را جمع کردی ، الحمد للّه بگو و اطراف سفره را تمیز کن . این ، حدِّ (تعریفِ) سفره است» .
امام صادق علیه السلام :عمویم عبد اللّه بن علی نزد پدرم که درودهای خدا بر او باد آمد و از ایشان برای عمرو بن عبید ، واصل و بشیرِ رَحّال ، اجازه شرفیابی خواست . پدرم به آنان اجازه داد . چون نشستند ، فرمود : «هر چیزی برای خود ، حدّی دارد که بِدان منتهی می شود» . در این هنگام ، سفره آوردند و گستردند . آن سه نفر با خود گفتند : به خدا که اکنون ، وقت مغلوب کردن اوست . پس گفتند : ای ابو جعفر! آیا این سفره ، چیز هست؟ فرمود : «آری» . گفتند : پس ، حدِّ (تعریفِ) آن چیست؟ فرمود : «حدّش آن است که چون گسترده شد ، بسم اللّه گفته شود و چون جمع شد ، الحمد للّه گفته شود ، و هر شخصی از جلوی خودش بخورد و از جلوی دیگران چیزی بر ندارد .
مکارم الأخلاق به نقل از فضل بن یونس ، در حدیثی که در آن از آمدن امام کاظم علیه السلام به منزلش یاد شده است :... به غلام دستور دادم ، لگن آورد . امام علیه السلام نزدیک آن شد و فرمود : «سپاس ، خداوندی را که برای هر چیزی حدّی قرار داده است» . گفتم : فدایت شوم! حدّ این لگن چیست؟ فرمود : «این که صاحب خانه [به شستن دست هایش] آغاز کند تا میهمانان به نشاط آیند ، و چون لگن آورده شد ، بسم اللّه گفته شود و چون برداشته شد ، حمد خدا گفته شود» . سپس سفره را آوردند . گفتم : حدّ این چیست؟ فرمود : «این که هر گاه پهن شد ، بسم اللّه گفته شود و هر گاه جمع شد ، الحمد للّه گفته شود» . بعد ، خلال آوردند . گفتم : حدّ این چیست؟ فرمود : «این که سرِ آن را بشکنی تا لثه را خونی نکند» .
.
ص: 528
الإمام الصادق علیه السلام لِعُنوانَ البَصرِیِّ :اُوصیکَ بِتِسعَهِ أَشیاءَ ، فَإِنَّها وَصِیَّتی لِمُریدِی الطَّریقِ إلَی اللّهِ عز و جل ، وَاللّهَ أسأَلُ أن یُوَفِّقَکَ لِاستِعمالِهِ : ثَلاثَهٌ مِنها فی رِیاضَهِ النَّفسِ... . أمَّا اللَّواتی فی الرِّیاضَهِ : فَإِیّاکَ أن تَأکُلَ ما لا تَشتَهیهِ ؛ فَإِنَّهُ یورِثُ الحَماقَهَ وَالبَلَهَ ، ولا تَأکُل إلّا عِندَ الجوعِ ، وإذا أکَلتَ فَکُل حَلالاً ، وسَمِّ اللّهَ. (1)
6 / 49النَّوادِررسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ فی قَصعَهٍ ثُمَّ لَحِسَهَا ، استَغفَرَت لَهُ القَصعَهُ. (2)
.
1- .. مشکاه الأنوار : ص 564 ح 1901 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 226 ح 17 نقلاً عن الشیخ البهائی وکلاهما عن عنوان البصری .
2- .. سنن الترمذی : ج 4 ص 260 ح 1804 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1089 ح 3272 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 529 ح 1958 ، مسند ابن حنبل : ج 7 ص 382 ح 20750 ، الطبقات الکبری : ج 7 ص 51 کلّها عن نبیشه الخیر ، کنز العمّال : ج 15 ص 247 ح 40787 .
ص: 529
6 / 49 گوناگون
اشاره
امام صادق علیه السلام به عنوان بصری :تو را به نُه چیز سفارش می کنم که این ، سفارش من به سالکان راه خدای عز و جل است ، و از خداوند ، مسئلت دارم که توفیقِ به کار بستن این سفارش ها را به تو عطا کند . سه تای آنها مربوط به ریاضت نفْس است . ... امّا آنها که به ریاضت نفْس مربوط می شوند ، عبارت اند از : چیزی را که میل نداری ، نخور ؛ زیرا این کار ، حماقت و کودنی می آورد . فقط هنگامی که گرسنه ای ، غذا بخور ، و هر گاه می خوری ، حلال بخور و «بسم اللّه » بگو .
6 / 49گوناگونپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در کاسه ای غذا بخورد و در آخر ، آن را بلیسد ، آن کاسه برایش طلب آمرزش می کند .
.
ص: 530
عنه صلی الله علیه و آله :لَأَن ألطَعَ (1) قَصعَهً أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أتَصَدَّقَ بِمِلئِها طَعاما. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم أن تَشَمُّوا الخُبزَ (3) کَما تَشَمُّهُ السِّباعُ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أکَلَ أحَدُکُم فَلیَلعَق أصابِعَهُ ؛ فَإِنَّهُ لا یَدری فی أیَّتِهِنَّ البَرَکَهُ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَعِقَ الصَّحفَهَ (6) ولَعِقَ أصابِعَهُ ، أشبَعَهُ اللّهُ فی الدُّنیا وَالآخِرَهِ. (7)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أکَلَ أحَدُکُم طَعاما فَمَصَّ أصابِعَهُ الَّتی أکَلَ بِها ، قالَ اللّهُ عز و جل : بارَکَ اللّهُ فیکَ. (8)
دعائم الإسلام :عنه صلی الله علیه و آله أنَّهُ کانَ یَلعَقُ الصَّحفَهَ ، وقالَ : آخِرُ الصَّحفَهِ أعظَمُها بَرَکَهً ، وإنَّ الَّذینَ یَلعَقونَ الصِّحافَ تُصَلّی عَلَیهِمُ المَلائِکَهُ ، ویَدعونَ لَهُم بِالسَّعَهِ فی الرِّزقِ ، ولِلَّذی یَلعَقُ الصَّحفَهَ حَسَنَهٌ مُضاعَفَهٌ. وکانَ إذا أکَلَ لَعِقَ أصابِعَهُ حَتّی یُسمَعَ لَها مَصیصٌ. (9)
.
1- .. اللَّطْع : اللَّحْس باللسان (تاج العروس : ج 11 ص 433 «لطع») .
2- .. الإصابه : ج 7 ص 123 الرقم 9921 ، اُسد الغابه : ج 6 ص 115 الرقم 5906 کلاهما عن أبی ریطه ، کنز العمّال : ج 15 ص 253 ح 40828 .
3- .. أی لاختبار جودته (بحار الأنوار : ج 66 ص 272) .
4- .. الکافی : ج 6 ص 303 ح 6 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 2 ص 416 ح 2459 عن إدریس بن یوسف عن الإمام الصادق علیه السلام ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 117 ح 389 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 272 ح 17 ؛ المعجم الکبیر : ج 23 ص 285 ح 625 ، شُعب الإیمان : ج 5 ص 114 ح 6007 کلاهما عن اُمّ سلمه نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 261 ح 40873 .
5- .. صحیح مسلم : ج 3 ص 1607 ح 137 ، سنن الترمذی : ج 4 ص 258 ح 1801 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 392 ح 9380 کلّها عن أبی هریره ، سنن الدارمی : ج 1 ص 528 ح 1956 عن أنس بزیاده «الثلاث» بعد «أصابعه» ولیس فیه ذیله ، کنز العمّال : ج 15 ص 244 ح 40769 .
6- .. فی المصدر : «الصفحه» ، والتصویب من کنز العمّال .
7- .. المعجم الکبیر : ج 18 ص 261 ح 653 عن العرباض بن ساریه ، کنز العمّال : ج 15 ص 247 ح 40790 .
8- .. الکافی : ج 6 ص 297 ح 7 ، المحاسن : ج 2 ص 226 ح 1685 کلاهما عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، الخصال : ص 613 ح 10 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، تحف العقول : ص 103 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 405 ح 1 .
9- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 405 ، الجعفریّات : ص 162 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 314 ح 1002 عن الإمام علیّ علیه السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 406 ح 10 .
ص: 531
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کاسه را بلیسم ، خوش تر از آن دارم که آن را پر از غذا صدقه دهم .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نان را مانند حیوانات ، بو نکشید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه فردی از شما غذا می خورَد ، انگشتانش را بلیسد ؛ چرا که نمی داند برکت در کدام یک از آنهاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس بشقاب و انگشتان خود را بلیسد ، خداوند در دنیا و آخرت ، او را سیر می گرداند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه فردی از شما غذایی بخورد و انگشتانی را که با آنها غذا خورده است ، بلیسد ، خداوند عز و جل می فرماید : «خدایت برکت دهد!» .
دعائم الإسلام :پیامبر صلی الله علیه و آله بشقاب را می لیسید و می فرمود : «ته بشقاب ، بابرکت تر است . کسانی که بشقاب ها را می لیسند ، فرشتگان بر آنان درود می فرستند و برای زیاد شدن روزیِ آنان دعا می کنند ، و برای کسی که ته بشقاب را بلیسد ، دو چندان ثواب است» . ایشان هر گاه غذا می خورد ، انگشتانش را می لیسید ، به طوری که صدای مکیدن آنها شنیده می شد .
.
ص: 532
الإمام علیّ علیه السلام :نَهَی [النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ] أن تُلقَی النَّواهُ عَلَی الطَّبَقِ الَّذی یُؤکَلُ مِنهُ الرُّطَبُ أو التَّمرُ. (1)
الإمام الباقر علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا فَرَغَ مِن طَعامِهِ ، لَعِقَ أصابِعَهُ فی فیهِ فَمَصَّها. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَلعَقُ أصابِعَهُ إذا أکَلَ. (3)
عنه علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَلطَعُ القَصعَهَ ویَقولُ : مَن لَطَعَ قَصعَهً فَکَأَنَّما تَصَدَّقَ بِمِثلِها. (4)
تهذیب الأحکام عن سَماعه بن مِهرانَ :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلاهِ تَحضُرُ وقَد وُضِعَ الطَّعامُ؟ قالَ : إن کانَ فی أوَّلِ الوَقتِ یُبدَأُ بِالطَّعامِ ، وإن کانَ قَد مَضی شَیءٌ مِنَ الوَقتِ خافَ تَأخیرَهُ فَلیَبدَأ بِالصَّلاهِ. (5)
.
1- .. کنز العمّال : ج 15 ص 259 ح 40862 نقلاً عن الشیرازی.
2- .. المحاسن : ج 2 ص 226 ح 1684 عن عبد اللّه بن میمون القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 75 ح 108 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 405 ح 4 .
3- .. المحاسن : ج 2 ص 226 ح 1683 عن حمّاد بن عثمان ، بحار الأنوار : ج 66 ص 405 ح 3 ؛ صحیح مسلم : ج 3 ص 1607 ح 136 ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 353 ح 2815 کلاهما عن أنس بزیاده «الثلاث» بعد «أصابعه» ، کنز العمّال : ج 7 ص 103 ح 18174 .
4- .. الکافی : ج 6 ص 297 ح 4 ، المحاسن : ج 2 ص 227 ح 1688 وفیه «قال» بدل «ویقول» وکلاهما عن عمرو بن جمیع ، بحار الأنوار : ج 66 ص 406 ح 7 .
5- .. تهذیب الأحکام : ج 9 ص 100 ح 433 ، المحاسن : ج 2 ص 199 ح 1581 ، الکافی : ج 6 ص 298 ح 9 وفیه «وتخاف أن تفوتک فتعید الصلاه» بدل «خاف تأخیره» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 427 ح 1 .
ص: 533
امام علی علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله از انداختن هسته خرما در سینی ای که از آن ، رطب یا خرما خورده می شود ، نهی فرمود .
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا هر گاه غذایش را تمام می کرد ، انگشتانش را در دهانش می چرخاند و می مکید .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا هر گاه غذا می خورد ، انگشتانش را می لیسید .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا کاسه را می لیسید و می فرمود : «هر کس کاسه ای را بلیسد ، چنان است که همانند آن کاسه صدقه داده باشد» .
تهذیب الأحکام به نقل از سماعه بن مهران :از امام صادق علیه السلام پرسیدم : وقت نماز می شود و سفره انداخته است؟ فرمود : «اگر اوّل وقت باشد ، باید ابتدا غذا را خورد ؛ ولی اگر مقداری از وقت گذشته ، به طوری که بیم به تأخیر افتادن نماز می رود ، باید اوّلْ نماز را خواند» .
.
ص: 534
الکافی عن زید الشحّام عن الإمام الصادق علیه السلامأنَّهُ علیه السلام کَرِهَ أن یَمسَحَ الرَّجُلُ یَدَهُ بِالمِندیلِ وفیها شَیءٌ مِنَ الطَّعامِ؛ تَعظیما لِلطَّعامِ ، حَتّی یَمَصَّها ، أو یَکونَ عَلی جَنبِهِ صَبِیٌّ یَمَصُّها . (1)
فائدهفی عددٍ من الروایات المتقدّمه ، تأکید علی الاستفاده التامّه ممّا بقی فی آنیه الطعام أو فی الأصابع ، کعبارات : «لَعْق القصعه» ، أو «لَطْع القصعه» ، أو «لَعْق الأصابع» ، وفی هذه العبارات ملاحظتان : 1 . التأکید علی الاستفاده إلی هذا الحدّ ممّا تبقّی من الطعام ، إنّما هو من أجل خَلق ثقافه الامتناع عن الإسراف ، وبهدف مکافحه الاستکبار وتقویه الاکتفاء الذاتی اقتصادیّا . وواضح أنّ عائله تتعوّد إلی هذا الحدّ من الاقتصاد ، فإنّها لا تهدر أیّ نعمه ، ولو تعوّد الناس علی ذلک لساعدوا علی تحقیق الاکتفاء الذاتیّ ، ولَمَا شاهدنا التبذیر فی المواد الغذائیّه وخاصّه الخبز . 2 . الظاهر أنّ لعق القصعه أو الإصبع لیس هو المقصود بعینه ، بل المقصود الاستفاده القصوی من الطعام وعدم تبذیره ، وهذا الهدف قد یتحقّق عن طریق آخر . ومن جهه اُخری ، لا معنی للعق الإصبع فی زماننا هذا ؛ حیث لا یتناول الناس طعامهم بالید غالبا ، فالتوصیه تتّجه حینئذٍ إلی الاستفاده من الطعام المتبقّی فی الملعقه ، إلّا إذا کانت توصیه لعق الإصبع تشیر إلی فائده تناول الطعام بالید من الناحیه الصحّیه کما قیل .
.
1- .. الکافی : ج 6 ص 291 ح 3 ، المحاسن : ج 2 ص 206 ح 1614 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 273 ح 79 ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 406 وفیهما «کان أبی یکره» بدل «إنّه کره» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 360 ح 33 .
ص: 535
یادداشت
الکافی به نقل از زید شحّام :امام صادق علیه السلام خوش نداشت که شخص ، دستش را که چیزی از غذا بر آن است ، با دستمال پاک کند ، و این ، برای احترام به غذا بود ؛ بلکه می بایست یا خودش آن را می لیسید یا کودکی که در کنار او بود .
یادداشتدر شماری از احادیث گذشته ، استفاده کامل از آنچه در ظرف غذا یا در انگشتان باقی مانده است ، با تعبیراتی مانند : «لعق القصعه (لیسیدن کاسه)» ، «لعق الصحفه (لیسیدن بشقاب)» و «لعق الأصابع (لیسیدن انگشتان)» مورد توصیه و تأکید قرار گرفته است . در این باره دو نکته قابل توجّه است : 1 . تأکید بر مصرف باقی مانده موادّ خوراکی تا این حد ، در جهت ایجاد فرهنگ «مبارزه با اسراف» و با هدف استکبارستیزی و تقویت «خودکفایی اقتصادی» است . بدیهی است خانواده ای که تا این حد به صرفه جویی عادت دارد ، هیچ چیزِ قابل مصرفی را هدر نمی دهد و اگر مردم با این فرهنگ تربیت شوند ، کشوری که خودکفا نیست مانند کشور ما تا این حد ، ضایعات موادّ غذایی (بخصوص نان) نخواهد داشت . 2 . لیسیدن انگشتان و ظرف غذا موضوعیت ندارد ؛ بلکه هدف ، مصرف کردن همه موادّ غذاییِ موجود در آنهاست . بنا بر این ، ممکن است این هدف ، از راه دیگری هم تحقّق پیدا کند . گذشته از این ، در عصر حاضر که فرهنگ غذا خوردن با دست ، منسوخ شده است ، لیسیدن انگشتان ، بی معناست و این توصیه ، با خوردن همه موادّ غذایی باقی مانده در قاشق ، انجام می گیرد ، مگر آن که احتمال بدهیم که خوردن غذا با دست چنان که گفته شده است از نظر بهداشتی ، سودمند باشد .